غلط های املایی دانش آموزان دوره ی دبستان نوشته ی جمیله ماشینی - زهرا اباذری خواندن و نوشتن زبان فارسی از اهداف اصلی دوره ی ابتدایی محسوب می شود. اما تعداد قابل توجهی از کودکان در یادگیری این دروس، به ویژه درس املاء فارسی با مشکلات اساسی روبرو هستند. اولیای دانش آموزان و معلمان برای رفع مشکل معمولاً از روش های قدیمی و گاه منسوخ کمک می گیرند که نه تنها کمکی به یادگیری نمی کنند، بلکه موجب یأس و سرخوردگی و خستگی دانش آموزان نیز می شوند. شناخت نوع اختلالات یادگیری می تواند در رفع مشکل مؤثر واقع شود. در این مقاله با بررسی ورقه های املای 6111 دانش آموز دوره ی ابتدایی منطقه ی 5 تهران در سال تحصیلی 76-77، سهم غلط های املایی دانش آموزان در 10 گروه نارسانویسی، حافظه ی دیداری، حساسیت شنوایی، آموزشی، دقت، حافظه ی شنوایی، حافظه ی توالی دیداری، تمیز دیداری دقت، وارونه نویسی و قرینه نویسی تعیین شده است. این مقاله را خانم جمیله ماشینی و زهرا اباذری از پژوهشگاه منطقه ی 5 تهران تنظیم کرده و در اختیار فصلنامه قرار داده اند که بدین وسیله از آنان قدردانی می شود. در ضمن، مطالعه ی این مقاله به عموم علاقه مندان، به ویژه معلمان دوره ی ابتدایی و برنامه ریزان و مدرسان مرکز آموزش ضمن خدمت معلمان توصیه می شود. «فصلنامه» مقدمه شمار دانش آموزانی که دچار برخی از مشکلات رفتاری یا تحصیلی هستند، قابل توجه است؛ به طوری که همه ساله گروه زیادی از دانش آموزان به دلیل همی ن اختلالات یادگیری در امتحانات مردود شده مجبور به تکرار پایه یا ترک تحصیل می شوند. در سال تحصیلی 75-76 بیش از یک میلیون و چهار صد هزار نفر از چهارده میلیون دانش آموز دوره ی آموزش و پرورش عمومی (ابتدایی و راهنمایی) مردود شده و بیش از 400 هزار نفر از آن ها ترک تحصیل کرده اند. معلمان مدارس و والدین کودکان غالباً برای حل مشکلات آنان ا زروش های قدیمی و گاه منسوخ کمک می گیرند که علاوه بر صرف انرژی و وقت فراوان نه تنها حاصل چندانی به دنبال ندارد، بلکه ممکن است موجب یأس، دل مردگی، سرخوردگی و عصبیت والدین و خستگی و از بین رفتن علاقه ی دانش آموزان شود. شناخت نوع اختلالات یادگیری و ریشه یابی آنها به ویژه در دوره ی دبستان و در درس های اصلی می تواند در رفع این مشکل کمک مؤثری باشد. خواندن و نوشتن زبان فارسی از اهداف اصلی دوره ی دبستان محسوب می شود و معمولاً به این درس ها توجهی خاص مبذول می گردد. بر اساس جدول ساعات هفتگی دانش آموزان - مصوب پانصد و هفتادمین جلسه ی شورای عالی آموزش و پرورش مورخ 1373/5/13 - حدود 36 درصد از کل ساعات تحصیل دانش آموزان دوره ی دبستان را دروس املاء، انشاء و قرائت زبان فارسی تشکیل می دهد که بیانگر توجه ویژه ی برنامه ریزان درسی و سیاست گذاران آموزش و پرورش به این درس ها می باشد. از سوی دیگر، بر اساس مصوبه ی جلسه ی 148 کمیسیون معین شورای عالی آموزش و پرورش (76/11/7) دانش آموزان دوره ی دبستان در صورت احراز معدل 10 و 12 - به رغم داشتن یک یا دو نمره ی زیر ده - قبول شناخته می شوند. البته درس های فارسی و ریاضی استثنا شده است و باید دانش آموزان نمره ی حداقل 7 را برای استفاده از تک ماده در این دروس به دست آورند. در این پژوهش درس املای فارسی دوره ی دبستان برای بررسی انتخاب شده است. تعریف مسأله بسیاری از دانش آموزان در درس املاء دچار مشکل هستند و به نسبت تعداد غلط هایی که مرتکب می شوند، نمرات کمتری دریافت می کنند. معمولاً معلمان و والدین برای اصلاح دیکته ی آنها به راه های زیر متوسل می شوند: 1. به کودک پند و اندرز می دهند و از آنان کوشش بیش تری را طلب می کنند. 2. کودک را تحقیر، سرزنش و مؤاخذه می کنند. 3. به سرزنش و انتقاد از معلم می پردازند. 4. هر کدام از والدین، عضو دیگری از خانواده را مقصر می شمارد. 5. میزان تکالیف خانه و مدرسه را که به نوعی به درس املاء مربوط می شود، افزایش می دهند. 6. از کودک می خواهند شکل صحیح کلماتی را که در نوشتن آن مرتکب اشتباه شده است، بارها بنویسد. 7. از دانش آموز می خواهند یک جمله بنویسد و در آن شکل صحیح کلمه ای را که در املاء غلط نوشته است، به کار برد. 8. از او می خواهند واژه ی درست مورد نظر یا حرفی از آن واژه را که قبلاً غلط نوشته شده است، با رنگ قرمز یا هر رنگ مشخص دیگری، چند بار بنویسد تا در ذهنش باقی بماند. کار شناسان علوم تربیتی معتقدند انواع اشتباهاتی که کودک مرتکب می شود از یک نوع نیستند تا بتوان با اتخاذ یک روش، همه ی آن اشتباهات را از بین برد و به پیشرفت او اطمینان یافت. برای دست یابی به یک راه حل ساده و امیدوار کننده، بهتر است اشتباهات دیکته ها ی دانش آموز را از روی دفتر دیکته او یادداشت کرد و علت یا علل آن اشتباهات را یافت. ضرورت و اهمیت پژوهش اگر شناسایی دردها و دشواری ها پیش نیاز هر گونه درمان و چاره جویی باشد، اختلالات یادگیری نیز همانند دیگر مسائل مبتلا به زندگی روز مره قبلاً باید شناخته شود ومورد تحلیل قرار گیرد؛ آن گاه بر مبنای علت ها برای درمان و چاره جویی آنها اقدام شود. هر گونه برنامه ریزی ابتدا با تحلیل وضع موجود جهت شناسایی مسائل و نیازها آغاز می شود و در مراحل بعد ضمن پیش بینی خط مش ها و برنامه ریزی های مناسب، طریقه ی رفع دشواری ها و تأمین نیازها پیشنهاد می گردد. با توجه به اهمیت درس فارسی در دوره ی دبستان، در این پژوهش غلط های املایی دانش آموزان دوره ی ابتدایی شناسایی می شود. هدف تحقیق شناخت غلط های املایی رایج در بین دانش آموزان دوره ی ابتدایی منطقه ی 5 آموزش و پرورش شهر تهران. تعریف عملیاتی بر اساس موضوع مورد پژوهش، غلط های املایی دانش آموزان به صورت زیر دسته بندی می شود: 1. نارسانویسی Dysgraphia - مفهومی که در این جا از نارسانویسی مدّنظر قرار می گیرد، شامل قسمت های زیر است: کج نویسی، راست نویسی، پر فشار نوشتن، کم رنگ نوشتن، زاویه دار نویسی، نامرتب نویسی، فاصله گذاری بیش از حد. 2. حافظه ی دیداری - یعنی کودک به خوبی قادر نیست تصویر حرف مورد نظر را به خاطر بیاورد؛ مثلاً واژه ی سطل را به شکل ستل می نویسد. 3. حساسیت شنوایی - یعنی کودک در شنیدن صداها حساس نیست؛ مثلاً واژه ی مسواک را مسباک می نویسد. 4. آموزشی - یعنی دانش آموز از آموزش کافی و صحیح برخوردار نبوده است؛ مثلاً واژه تجربه ها را به صورت تجربها، بندگان را به شکل بنده گان، شده ام را به شکل شوده ام می نویسد. 5. دقت - کودک به علت کم دقتی، نقطه و سرکش را اضافه یا کم می گذارد؛مثلاً واژه نهفته را به شکل نهنفته یا شغال را به شکل شعال می نویسد. 6. حافظه ی شنوایی - هنگامی که کودک واژه ای را در دیکته نمی نویسد و به قول معروف جا می اندازد. 7. حافظه ی توالی دیداری - هنگامی که در یک کلمه جای بعضی حروف جا به جا می گردد؛ مثلاً مادر به شک لمارد نوشته می شود. 8. تمیز دیداری دقت - هنگامی که در کلمه جای نقطه ها جا به جا می شود؛ مثلاً واژه ی خانه را به شکل جانه می نویسد. 9. وارونه نویسی - مثلاً بابا به شکل [وارونه] ، آدم به شکل [وارونه] نوشته می شود. 10. قرینه نویسی - مثلاً دید به شکل [آئینه ای]، آدم به شکل م د آ نوشته می شود. روش تحقیق این پژوهش از نوع توصیفی است و بر این اساس، از آمارهای توصیفی برای تجزیه و تحلیل اطلاعات استفاده شده است. جامعه ی آماری تمامی دانش آموزان پایه های دوم، سوم و چهارم ابتدایی مدارس منطقه ی 5 در سال تحصیلی 76-77 (در مجموع 58246 نفر) جامعه ی آماری این تحقیق را تشکیل می دهند. برای انتخاب نمونه ی آماری در هر پایه، دانش آموزان یک کلاس از هر مدرسه به صورت تصادفی انتخاب گردید و مورد بررسی قرار گرفت. به این ترتیب، تعداد 3037 دانش آموز پسر و تعداد 3047 دانش آموز دختر برای مطالعه انتخاب شد. در جدول شماره ی 1، تعداد دانش آموزان نمونه ی آماری بر حسب جنس و پایه ارائه شده است. جدول شماره ی 1 - تعداد دانش آموزان نمونه ی آماری بر حسب جنس، پایه و نوع مدرسه ابزار گردآوری اطلاعات طی نامه ای از کلیه ی مدارس ابتدایی منطقه ی 5 تهران خواسته شد نمونه ای از اوراق امتحان کلاسی املای پایه های دوم، سوم و چهارم دبستان (از هر پایه یک کلاس) را بدون آن که تصحیح شود، به پژوه شگاه معلم ارسال دارند. آن گاه اوراق امتحانی به وسیله ی خود محققان، با توجه به دسته بندی نوع غلط ها، تصحیح گردید. در مواردی که در تشخیص نوع غلط ابهام وجود داشت، کار تصحیح ورقه به صورت جمعی انجام شد. یافته های پژوهش در این پژوهش اهم مشکلات دانش اموزان در ارتباط با درس املاء شناسایی شد. برای این کار تعداد 6111 برگ املای دانش آموزان تصحیح و غلط های آنها دسته بندی گردید و نتایج زیرحاصل شد: * بیش ترین غلط های املایی دانش آموزان کلیه ی پایه های دوره ی دبستان مربوط به غلط های آموزشی است. این امر به طور مسلم از عدم برخورداری دانش آموزان از آموزش کافی و صحیح ناشی می شود. در مجموع 36 درصد غلط های املایی پسران و 40 درصد غلط های املایی دختران را غلط های آموزشی تشکیل می دهد. جدول زیر درصد غلط های آموزشی را، به تفکیک جنس و پایه ی تحصیلی، نشان می دهد. جدول شماره ی 2 - سهم غلط های آموزشی دانش آموزان (درصد به کل) جنس پایه پسر دختر دوم 30 37 سوم 42 44 چهارم 36 39 جمع 36% 40% * غلط های املایی ناشی از بی دقتی دانش آموزان دوره ی دبستان، بعد از غلط های آموزشی بیش ترین درصد غلط ها را تشکیل می دهند؛ به طوری که در مجموع 25 درصد غلط های املایی پسران و 24 درصد غلط های املایی دختران به دلیل بی دقتی آنها رخ می دهد. جالب توجه است که 33 درصد غلط های املایی دانش آموزان پسر دوم دبستان به دلیل بی دقتی آنها می باشد. جدول شماره ی 3 - سهم غلط های ناشی از بی دقتی دانش آموزان (درصد به کل) جنس پایه پسر دختر دوم 33 22 سوم 20 24 چهارم 22 25 جمع 25% 24% * ضعف حساسیت شنوایی کودکان عامل دیگری است که در پایین آمدن نمره ی املای آنان مؤثر است؛ به طوری که 14 درصد غلط های املایی پسران و 15 درصد غلط های املایی دختران را موجب می شود. جالب توجه است که حدود 20 درصد غلط های املایی دختران پایه ی دوم دبستان به ضعف حساسیت شنوایی آنها مربوط می شود. جدول شماره ی 4 - سهم غلط های ناشی از ضعف حساسیت شنوایی( درصد به کل) جنس پایه پسر دختر دوم 13 20 سوم 15 12 چهارم 15 13 جمع 14% 15% * سهم غلط های دانش آموزان به دلیل ضعف حافظه ی دیداری برای پسران و دختران 13 درصد است. نکته ی حایز اهمیت آن است که نقش این عامل با ارتقای دانش آموز به کلاس بالاتر رفته رفته افزایش می یابد؛ به طوری که در مورد پسران از 8 درصد در پایه ی دوم به 18 درصد در پایه ی چهارم و در دانش آموزان دختر از 10 درصد در پایه ی دوم به 16 درصد در پایه ی چهارم افزایش می یابد. جدول شماره 5 - سهم غلط های املایی ناشی از ضعف حافظه ی دیداری (درصد به کل) جنس پایه پسر دختر دوم 8 10 سوم 13 13 چهارم 18 16 جمع 13% 13% * نارسانویسی حدود 5 درصد غلط های املایی پسران و 4 درصد غلط های املایی دختران را به خود اختصاص می دهد. جدول شماره 6 - سهم غلط های املایی ناشی از نارسانویسی (درصد به کل) جنس پایه پسر دختر دوم 5 5 سوم 5 5 چهارم 5 3 جمع 5% 4% * عامل دیگری که درکاهش نمره ی املای دانش آموزان، به ویژه دانش آموزان پسر، تأثیر دارد، ضعف حافظه ی شنوایی است که موجب جا انداختن برخی از کلمات توسط آنها می شود. 6 درصد غلط های املایی پسران و 2 درصد غلط های املایی دختران از ضعف حافظه ی شنوایی آنها ناشی می شود. نکته ی جالب توجه اختلاف درصدها در مورد پسران و دختران است. از سوی دیگر، بررسی نشان می دهد که غلط های املایی ناشی از ضعف حافظه ی شنوایی دانش آموزان پسر با ارتقای آنها به کلاس بالاتر کاهش می یابد؛ به طوری که از 11 درصد در پایه ی دوم به 4 درصد در پایه ی چهارم تنزل یافته است. جدول شماره ی 7 - سهم غلط های املایی ناشی از ضعف حافظه ی شنوایی (درصد به کل) جنس پایه پسر دختر دوم 11 3 سوم 5 1 چهارم 4 3 جمع 6% 2% * سهم سایر عوامل از قبیل وارونه نویسی، قرینه نویسی،حافظه ی توالی دیداری، تمیز دیداری دقت در مجموع 1 درصد است و عملاً نقشی در غلط های املایی دانش آموزان ایفا نمی کند. پیشنهادهای پژوهش با توجه به یافته های تحقیق می توان موارد زیر را به عنوان پیشنهاد ارائه داد: * برگزاری کلاس های ضمن خدمت برای معلمان دوره ی دبستان (و بازنگری در برنامه های درسی دوره های تربیت معلم) در زمینه ی نحوه ی آموزش زبان فارسی، با تأکید بر درس املاء (با توجه به این که حدود 40 درصد غلط های املایی دانش آموزان از عدم بر خورداری آنها از آموزش کافی و ضحیح ناشی می شود). * برگزاری کلاس های ضمن خدمت برای معلمان دوره ی دبستان در زمینه ی آشنایی با اختلالات یادگیری و ملزم کردن کلیه ی معلمان دوره ی ابتدایی به گذراندن این دوره (با توجه به این که بیش از 60 درصد غلط های املایی دانش آموزان غلط های غیر آموزشی است که با روش های معمول معلمان قابل حل نیست).
جدول شماره ی 1 - تعداد دانش آموزان نمونه ی آماری بر حسب جنس، پایه و نوع مدرسه
جمع چهارم سوم دوم پایه و جنس جمع دختر پسر جمع دختر پسر جمع دختر پسر جمع دختر پسر نوع مدرسه 3019 1645 1374 974 542 432 1097 614 483 948 489 459 دولتی 2158 998 1160 751 391 360 696 257 439 711 350 361 نمونه دولتی 934 431 503 296 150 146 312 135 177 326 146 180 غیر انتفاعی 6111 3074 3037 2021 1083 938 2105 1006 1099 1985 985 1000 جمع
