آیا دلهره  هنگام امتحان رخ می دهد؟

ضرورت بررسی شیوه های ارزشیابی تحصیلی دانش آموزان

از شدت ترس و دلهره پشت در حیاط ایستاده است و رغبتی به خانه رفتن نشان نمی دهد، وقتی به یاد تهدیدهای مادر می افتد که با انگشت سبابه به او اشاره می کرد که اگر نمره 20 نگیری حق خانه آمدن نداری! در جا میخکوب می شود و لرزه بر اندام نحیفش می افتد. این پاو آن پا می کند، اما جرات زنگ زدن ندارد، گوشه ای کز می کند، کیفش را روی زانوان کوچکش در بغل می گیرد و چشمان معصومش به گریه نمناک می گردد، نمی داند چه توجیهی برای گرفتن نمره 19 به مادرش داشته باشد، از نظر او نمره 19 با 20 هیچ فرقی ندارد، اما مادرش فقط از او نمره 20 می خواهد، فقط 20!
همیشه این طور بوده که با شروع فصل امتحانات دل شوره و اضطراب عجیبی بین دانش آموزان و مخصوصاً والدین شیوع پیدا می کند و تا پایان امتحانات زندگی خانواده ها را تحت الشعاع قرار می دهد، اما خوشبختانه با کم رنگ شدن نمره و از بین رفتن امتحانات ثلثی در مقاطع مختلف تحصیلی و جایگزینی شیوه های جدید ارزشیابی تحصیلی، نه تنها اضطراب و نگرانی دانش آموزان و والدین کم شده بلکه رقابت های مخرب نیز ازمیان رفته است و ملاک و معیارسنجش و ارزیابی تحصیلی که قبلا نمره بود، به ارزشیابی توصیفی تغییر یافته است.
ضرورت بررسی برگزاری امتحان در طول سال تحصیلی، آسیب شناسی شیوه های برپایی امتحانات ثلثی، مزایا و معایب امتحانات به صورت میان سال و پایان سال (ترمی) و آشنایی با اهداف ارزشیابی توصیفی در نظام جدید آموزش ابتدایی از مهمترین محورهایی است که در گزارش امروز و فردای کیهان از زبان کارشناسان و صاحب نظران وزارت آموزش و پرورش می خوانید.
اصلاح مبانی نظام آموزشی در آموزش و پرورش
چند سالی است که با اجرای طرح ارزشیابی توصیفی در مدارس ابتدایی، والدین دانش آموزان در کارنامه فرزندان خود به جای نمره با عبارت هایی نظیر خیلی خوب، خوب، قابل قبول و... روبرو می شوند. ارزشیابی توصیفی طرحی برای ارزشیابی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دوره ابتدایی است که یکی از ویژگی های آن اعلام نتایج به صورت توصیفی است. براساس این طرح معلم، با به کارگیری روش ها و ابزارهای متنوع به دنبال اطلاعاتی است که بتواند درباره بهبود یادگیری دانش آموزان و بهینه سازی روش های تدریس خود تصمیم گیری کرده و اقدامات ضروری را اجرا کند.
کیومرث امجدیان کارشناس وزارت آموزش و پرورش و مؤلف در گفت وگو با گزارشگر کیهان با اشاره به اهداف برپایی امتحان و ضرورت آن در مدارس چنین می گوید: «در آموزش و پرورش ایرادهای مبنایی داریم و به جای اینکه به اصلاح مبناها بپردازیم بیشتر به اصلاح روبناها پرداخته ایم. در حقیقت آنچه در آموزش و پرورش اتفاق می افتد، ارزشیابی نیست، بلکه بیشتر اندازه گیری است.»
وی اضافه می کند: «ما در اندازه گیری میزان تسلط دانش آموز بر مطالب درسی که بر محتوا تمرکز دارد را با مبنایی به نام نمره اندازه می گیریم. اما پس ازمرحله اندازه گیری، مرحله سنجش را پیش رو داریم که میزان یادگیری دانش آموز را با هدفهای یادگیری می سنجیم که این خود مقدمه دیگری برای ارزشیابی است؛ در ارزشیابی در مورد میزان یادگیری دانش آموز و ارزش یادگیری آن قضاوت می کنیم و در اینجاست که می توان به ارزش گذاری رسید و تعیین کرد که آیا دانش آموز شایسته ارتقا به مرحله بالاتری از یادگیری می باشد یا خیر.» امجدیان در ادامه با اشاره به اینکه امروز در کشور محور اصلی، حفظ مطالب درسی است و میزان تسلط بر این حفظ اندازه گیری می شود و امتحان صرفاً وسیله ای برای اندازه گیری است و نه یادگیری، تصریح می کند: «مسئولان آموزش و پرورش، دانش آموزان و والدین امتحان را هدف نهایی قلمداد می کنند، حال آنکه امتحان فقط وسیله ای برای اندازه گیری است همچنین هرچه دفعات اندازه گیری بیشتر باشد، دقت آن بالاتر می رود و بنابه گفته دکتر حیدرعلی هومن استاد دانشگاه، دقیق ترین اندازه گیری ها در بی نهایت ممکن است، لذا اگر ما دفعات اندازه گیری و سنجش را بیشتر کنیم، می توانیم سنجش یادگیری را دقیق تر انجام دهیم.»
امجدیان نظرش را در مورد دلایل جایگزین نمودن امتحانات ترمی به جای امتحانات ثلثی این طور بیان می کند: «امتحانات ثلثی سه بار در طول سال تحصیلی و در هر فصل تحصیل یک بار انجام می شد، ضریب ثلث اول و دوم، یک و ضریب ثلث سوم، دو بود، یعنی ارزش امتحان پایانی دو برابر بقیه بود، اما در امتحانات ترمی، 4 مرحله امتحان یا به عبارت مصطلح «ارزشیابی» صورت می گیرد، که یکی ارزشیابی مستمر اول با ضریب یک، امتحان میان ترم با ضریب 2 و مرحله بعد ارزشیابی مستمر دوم با ضریب یک و ارزشیابی پایان ترم با ضریب 6 برگزار می شود، در اینجا دفعات امتحان بیشتر شده است و این به دقت اندازه گیری می افزاید، اما این روش زمانی مثمرثمر است که ارزشیابی های مستمر به واقع انجام شود و نمره های آنها هم اثرگذار باشد.»
وی با اشاره به اینکه تفاوت زیادی بین امتحانات ثلثی و ترمی از نظر یادگیری ایجاد نشده می گوید: «مشکل ما سنجش میزان یادگیری است و باید به این مهم بپردازیم و تا زمانی که به این مسئله توجهی نشود، توفیقی حاصل نخواهد شد.»
امجدیان در ادامه به ارائه راهکاری برای حل این مشکل می پردازد و می گوید: «مشکل ما در برنامه درسی است، به معلم نمی گوییم در راستای تحقق هدفهای یادگیری به دانش آموزان بیاموزد، بلکه به او کتابی می دهیم که در محدوده و محتوای آن به دانش آموزان بیاموزد، لذا سنجش یادگیری هم در قبال هدفها انجام نمی شود، بلکه اندازه گیری بیشتر بر تسلط دانش آموزان در مورد حفظ مطالب کتاب درسی است و این خیلی نمی تواند توفیقی برای تعلیم و تربیت ایجاد کند.»
امجدیان در ادامه نظرش را در مورد نمره در امتحانات این طور بیان می کند: «نمره در مدارس یک مقیاس است همانطور که با متر طول را می سنجیم، با نمره هم میزان یادگیری را می سنجیم و به نظرم نمره مجرد هیچ معنایی ندارد، چون نمره زمینه ضعف دانش آموز را بیان نمی کند، در حالیکه در ارزشیابی توصیفی میزان یادگیری او را در هر مورد به خوبی توصیف می نماید. گرچه این ارزشیابی هم به صورت واقعی صورت نمی گیرد، زیرا مقیاس کمی عددی به مقیاس کمی حرفی تبدیل شده است. یعنی حروف الف- ب- ج- د یا کلمات عالی، خوب، متوسط و ضعیف، جای نمره را گرفته است، اما در این روش از کمی کردن میزان یادگیری برای تسهیل سنجش استفاده می کنیم چون اگر مقیاس نداشته باشیم، میزان سنجش را نمی توانیم تعیین کنیم.»
رهاسازی ابزارهای سنتی ارزشیابی
«به عنوان معلم باید عمیقاً باور داشته باشیم که هر دانش آموز، قابلیت رشد و یادگیری را دارد به شرط آنکه ما ابزارهای سنتی ارزشیابی را که بدون توجه به تفاوتهای فردی، فقط به دنبال نقطه ضعف هاست رها کنیم و ابزاری بسازیم که توانایی ها را شناسایی کند و به دانش آموز اعتماد به نفس بخشد و زمینه را به گونه ای مهیا کنیم که نمره گرایی از بین برود و معلم، دانش آموز و اولیاء همه به دنبال کیفیت کار باشند، نه کمیت.»
این سخنان محمد علیخانی دبیر آموزش و پرورش یکی از دبیرستانهای منطقه 2 تهران می باشد که در گفت وگو با گزارشگر کیهان مطرح می کند و می گوید: «هر کاری که قضاوتی به همراه داشته باشد، ارزشیابی است که بعضی از مواقع سنجش و ارزشیابی معادل به کار می روند، اما هم معنا نیستند، سنجش، اندازه گیری عملکرد است و مشتمل بر قضاوت نیست و این نقش برعهده ارزشیابی است.»
وی در ادامه در تعریف امتحان می گوید: «در واقع امتحان نوعی ارزشیابی است که طبق اصول معینی انجام می شود و وسیله ای برای توصیف تغییر رفتار دانش آموز در جهت اهداف آموزش و پرورش و کمک به بهبود یادگیری است.»
سیدحشمت الله جاسمی اجاق که 21 سال سابقه کار فرهنگی دارد، برخلاف نظر همکارش در گفت وگو با گزارشگرکیهان چنین می گوید: «باید کاری کنیم که دانش آموزان بتوانند در کسب نمره و امتیاز اشتیاق داشته باشند، البته این به معنای آن نیست که فقط برای نمره درس بخوانند، اما مزیت روش سنتی این است که دانش آموز در هر لحظه به فکر درس خواندن است و امروز این نوع ارزشیابی، روند دانشگاهی را در مدارس تثبیت می کند.»
وی می گوید: «به نظرم معلمان باید به نمره بها بدهند و ملاک را نمرات بالاتر قرار دهند همچنین در کلاس باید نمرات مستمر بر مبنای آگاهی و اطلاعات دانش آموز و فراگیری متون درسی باشد و اگر سؤالات بر آن مبنا طراحی شود و نمرات مستمر به حساب آید دانش آموز می داند در قبال درسی که می خواند و امتحان می دهد، نمره می گیرد و این کار نتیجه بهتری دارد.»
خروج از حافظه محوری
امروزه نیازمند سیستم هایی از سنجش و ارزیابی هستیم که به هر دانش آموز به دیده حرمت نگاه کند و موهبت های طبیعی و انسانی او را بسیار بیشتر از آزمون های سنتی نشان دهد، و آن نوع سنجش که بتواند تصویری واضح و سه بعدی از رشد مهارتها، توانایی ها و دانش و نگرش دانش آموز بدهد، قابل دفاع می باشد.
اسدالله عباسی نماینده مردم رودسر و عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس نظرش را درمورد شیوه ارزشیابی تحصیلی و درس دانش آموزان در گفت وگو با گزارشگر کیهان این طور بیان می کند: در گذشته امتحانات به صورت ثلثی و هر سه ماه یک بار برگزار می شد، اما با تغییراتی که در کتب درسی و برنامه ریزی های محتوایی هفتگی و ماهانه پیش آمد و همچنین مسائلی که درمورد افت تحصیلی دانش آموزان مطرح گردید، آموزش و پرورش رویکرد جدیدی را آغاز کرد و امتحانات در مقطع راهنمایی و دبیرستان به صورت ترمی برگزار می شود که اگر دانش آموزی در یک درس در ترم اول موفق نشد، معدل و نمره حدنصاب را کسب کند، در ترم بعد فرصت جبران داشته باشد و به خاطر یک درس برروی تمام دروس خط قرمز کشیده نشود که به نظرم این شیوه بسیار خوب است چون ارزشیابی درسها برای ورود به دانشگاه هم براساس همین سنجش صورت خواهدگرفت.»
وی می گوید: «باتوجه به اینکه در آینده بحث حذف کنکور را پیش رو داریم و ملاک ارزشیابی باید دروس دوران دبیرستان باشد، این شیوه ارزشیابی کاملاً سنجیده و معقول است و بهتر جواب می دهد گرچه نیاز به تغییراتی دارد و ما تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی داریم. اما باید گفت شیوه ارزشیابی توصیفی در مقطع ابتدایی کاملاً جواب داده و امیدواریم در چند سال آینده شاهد اجرای آن در تمام سطوح تحصیلی در کشور باشیم.»
وی همچنین اظهار امیدواری می کند که خروجی این ارزشیابی ها باعث تثبیت معلومات در ذهن دانش آموزان و بکارگیری آن به صورت کاربردی و عملی باشد و از حافظه محوری به سوی مهارت و کاربرد پیش رویم و مدارس ما کانونی باشد که دانش آموزان بتوانند هم در مباحث معنوی و فرهنگی و هم در مباحث علمی و آموزشی از مهارتهای لازم برخوردار باشند و ما دانش آموزان را قربانی اهداف تئوری و کمی نکنیم و فرایند ارزشیابی به نحوی باشد که از دانش آموز انتظار خروجی خوب و با معلومات و کیفیت بالا را داشته باشیم.»
فرایند یادگیری- یاددهی
ارزشیابی به عنوان بخشی از فرایند یادگیری- یاددهی وظیفه ارائه بازخورد به معلم، دانش آموز و نظام آموزشی را برعهده دارد.
سیدمحمد بطحایی، معاون دبیرکل شورای عالی آموزش وپرورش در گفت وگو با خبرنگار سرویس گزارش کیهان با اشاره به اینکه بوسیله ارزشیابی که در گذشته به نام امتحانات معروف بود و نظام آموزش وپرورش و بویژه معلم از دستیابی به اهداف آموزشی و پرورشی اطمینان حاصل می کرد، می گوید: «برخلاف تصور گذشته که امتحانات صرفاً به عنوان ابزاری برای آزمون دانش آموز به کار گرفته می شد، امروزه ارزشیابی نشان دهنده میزان صحت کارکردهای مختلف عوامل آموزشی در دستیابی به اهداف تعلیم و تربیت دیده می شود.»
وی می گوید: «براین اساس در رویکرد جدید ارزشیابی، پیشرفت تحصیلی و تربیتی از مدتی قبل، نقش امتحانات پایانی که عموماً بر سطح دانش تکیه دارد، کاسته شده و ارزشیابی مستمر و به عبارتی «تکوینی» جایگاه بالاتری را در نظام ارزشیابی پیشرفت تحصیلی به خود اختصاص داده است.»
معاون دبیرکل شورای عالی آموزش وپرورش خاطرنشان می کند: «متناسب با این رویکرد، آیین نامه ارزشیابی پیشرفت تحصیلی که در گذشته به نام آئین نامه امتحانات نامیده می شد، تغییر ماهوی کرد، و میزان فهم ارزشیابی های مستمر در مقایسه با ارزشیابی پایانی افزایش یافته است.»
بطحایی می گوید: «هنگامی که صحبت از ارزشیابی مستمر می شود، منظور کلیه فعالیتهای دانش آموز اعم از انجام تکالیف خارج از مدرسه، فعالیتهای فردی و گروهی در دستیابی به اهداف تعلیم و تربیت، آزمونهای میان ترم و سایر فعالیتهایی از این دست می باشد که این مهم بویژه در دوره آموزش عمومی یعنی دوره ابتدایی و راهنمایی بتدریج به سمت پررنگ شدن فهم ارزشیابی های مستمر رو به اصلاح می باشد.»
بطحایی در ادامه به معایب و موانع برگزاری امتحانات به صورت ثلثی اشاره می کند و می گوید: «آسیب شناسی های به عمل آمده نشان می دهد، یکی از مهمترین آفت هایی که مانع تحقق اهداف جدید ارزشیابی پیشرفت تحصیلی می شود، آسیب شناسی معلمان با روشهای ارزشیابی های مستمر می باشد، به گونه ای که شواهد تجربی نشان داده است در برخی مواقع به جای پرداختن به فعالیتهای دانش آموزان و مشارکت آنها در فرایند یاددهی و یادگیری، مجدداً بر امتحانات کتبی تکیه شده است.»
وی می گوید: «شاید بتوان این مشکل را یعنی کم آشنایی معلمان و یا عدم رغبت آنها به انجام صحیح ارزشیابی های مستمر را مهمترین چالش فراروی نظام آموزش وپرورش در رویکرد جدید دانست.»
تاریخچه تصویب ارزشیابی توصیفی
«شورای عالی آموزش وپرورش در جلسه 674 مورخ 5/2/81 به وزارت آموزش وپرورش مأموریت داد که تبدیل مقیاس ارزشیابی کمی (20-0) به ارزشیابی کیفی و تعیین معیارهای مناسب ارزشیابی از دروس را مطالعه و نتیجه را به شورای عالی گزارش دهد.»
شاپور محمدزاده دبیر کمیسیون اساسنامه و مقررات شورای عالی آموزش وپرورش با بررسی تاریخچه و ارائه گزارشی از روند اجرای طرح ارزشیابی توصیفی به گزارشگر کیهان می گوید: «به همین دلیل پس از ارائه نتیجه، شورای عالی در تاریخ 30/1/81 به وزارت آموزش وپرورش این اجازه را داد تا ارزشیابی توصیفی را در سال تحصیلی 81-82 در 100 مدرسه و 200کلاس در سراسر کشور اجرا کند.»
محمدزاده می گوید: «براساس رأی صادره در تاریخ 3/6/83 شورای عالی، اجرای طرح آزمایشی مذکور را تا پایان سال تحصیلی84-85 به مدت سه سال در پایه اول تا سوم ابتدایی استمرار و اجرا کرد که در مجموع در مدت 6سال به صورت آزمایشی اجرا شد و نقاط قوت و ضعف آن هم مورد نقد و بررسی قرار گرفت. اما قبل از آن پژوهشگاه مطالعات آموزش وپرورش پس از سه سال اجرای آزمایشی طرح، آن را مورد ارزیابی قرار داده و سپس به شورای عالی ابلاغ شد و طرح در تاریخ 12/6/82 در کمیسیون معین بررسی و تصویب شد که پس از تأیید نیز به شورای عالی ابلاغ گردید.»
دبیر کمیسیون اساسنامه و مقررات شورای عالی آموزش و پرورش می گوید: «در نهایت در تاریخ 18/4/87 طرح ارزشیابی توصیفی، تحت شرایطی به صورت پلکانی از سال جاری تحصیلی 88-89 ابتدا در پایه اول و سپس در سنوات بعدی به ترتیب در سایر پایه ها به صورت کامل در مدارس سراسر کشور به صورت قطعی درحال اجرا می باشد.
گزارش